Değerli Meslektaşlarım, Sevgili Öğrenciler,
Cümleyi yapıca incelemek için öncelikle cümledeki yargıları görmek/göstermek gerekir.
O hâlde önce şu soruyu cevaplayalım: Kelimeler hangi durumlarda yargı taşır?
Cevap: Üç durumda.
1. Çekimli eylemler yargı bildirir.
2. Ek eylem almış isim ve isim soylu sözcükler yargı bildirir.
3. Cümlede yüklem dışında bir yerde bulunan fillimsiler yargı bildirir.
Şimdi cümleleri yapıca inceleyebiliriz. Yapısına göre cümleler 4 başlık altında incelenir.
1. Basit Cümle: Tek bir yargı taşıyan cümle yapıca basittir.
Örnek: Ali gel.
2. Sıralı Cümle: Birden fazla yargı (,) ve/veya (;) ile sıralanır.
Örnek: At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.
3. Bağlı Cümle: Birden fazla yargı bağlaçlarla bağlanır.
Maça gelirim ama kalede durmam.
4. Birleşik Cümleler
a: İç İçe Birleşik Cümle: Atatürk "Ne mutlu Türk'üm diyene!" demiş.
b: Şartlı Birleşik Cümle: Kayserispor şampiyon olursa kurban keseceğim.
c: Girişik Birleşik Cümle: Okula yürüyerek giderdim.
d: Ki'li Birleşik Cümle: Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
Şimdi diyeceksiniz ki "ki" de bir bağlaç değil mi? Bu "ki" bağlaç olmasına rağmen "ki'li" cümleler neden bağlı cümleler içinde değil de birleşik cümleler başlığı altında inceleniyor?
Cevap: Sevgili öğrenciler; evet, "ki" bir bağlaçtır. Fakat diğer bağlaçlardan farklıdır. Bağlı cümleleri oluşturan bağlaçlar birbirine denk iki cümleyi birbirine bağlarken "ki" bağlacı biri zayıf diğeri güçlü iki yargıyı birbirine bağlar. Birleşik cümlenin de mantığı budur zaten. Yani bir temel bir de yan cümle olması...
Meseleye odaklanalım. Bu "ki" Farsçadır. Türkçeye geçerken Farsçanın söz dizimini beraberinde getirecek kadar da Fars milliyetçisidir. Şöyle ki Farsçada (tıpkı İngilizcede olduğu gibi) önce temel yargı sonra yardımcı yargı dile getirilir. Bu durum Türkçeye terstir tabii.
Yukarıdaki örneği yeniden okuyunuz: Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
temel cümle yan cümle
Aynı cümleyi "ki" bağlacını atarak, Türkçenin söz dizimine uygun hâle getirelim:
Gözlerimin rengini unuttuğunu duydum.
yan cümle temel cümle
Gördüğünüz gibi cümlemiz Türkçeleşti. Yapısı hâlâ birleşik. Ama "girişik birleşik".
Cümleyi yapıca incelemek için öncelikle cümledeki yargıları görmek/göstermek gerekir.
O hâlde önce şu soruyu cevaplayalım: Kelimeler hangi durumlarda yargı taşır?
Cevap: Üç durumda.
1. Çekimli eylemler yargı bildirir.
2. Ek eylem almış isim ve isim soylu sözcükler yargı bildirir.
3. Cümlede yüklem dışında bir yerde bulunan fillimsiler yargı bildirir.
Şimdi cümleleri yapıca inceleyebiliriz. Yapısına göre cümleler 4 başlık altında incelenir.
1. Basit Cümle: Tek bir yargı taşıyan cümle yapıca basittir.
Örnek: Ali gel.
2. Sıralı Cümle: Birden fazla yargı (,) ve/veya (;) ile sıralanır.
Örnek: At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.
3. Bağlı Cümle: Birden fazla yargı bağlaçlarla bağlanır.
Maça gelirim ama kalede durmam.
4. Birleşik Cümleler
a: İç İçe Birleşik Cümle: Atatürk "Ne mutlu Türk'üm diyene!" demiş.
b: Şartlı Birleşik Cümle: Kayserispor şampiyon olursa kurban keseceğim.
c: Girişik Birleşik Cümle: Okula yürüyerek giderdim.
d: Ki'li Birleşik Cümle: Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
Şimdi diyeceksiniz ki "ki" de bir bağlaç değil mi? Bu "ki" bağlaç olmasına rağmen "ki'li" cümleler neden bağlı cümleler içinde değil de birleşik cümleler başlığı altında inceleniyor?
Cevap: Sevgili öğrenciler; evet, "ki" bir bağlaçtır. Fakat diğer bağlaçlardan farklıdır. Bağlı cümleleri oluşturan bağlaçlar birbirine denk iki cümleyi birbirine bağlarken "ki" bağlacı biri zayıf diğeri güçlü iki yargıyı birbirine bağlar. Birleşik cümlenin de mantığı budur zaten. Yani bir temel bir de yan cümle olması...
Meseleye odaklanalım. Bu "ki" Farsçadır. Türkçeye geçerken Farsçanın söz dizimini beraberinde getirecek kadar da Fars milliyetçisidir. Şöyle ki Farsçada (tıpkı İngilizcede olduğu gibi) önce temel yargı sonra yardımcı yargı dile getirilir. Bu durum Türkçeye terstir tabii.
Yukarıdaki örneği yeniden okuyunuz: Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
temel cümle yan cümle
Aynı cümleyi "ki" bağlacını atarak, Türkçenin söz dizimine uygun hâle getirelim:
Gözlerimin rengini unuttuğunu duydum.
yan cümle temel cümle
Gördüğünüz gibi cümlemiz Türkçeleşti. Yapısı hâlâ birleşik. Ama "girişik birleşik".
Yorumlar
Yorum Gönder